Mechanizmy psychologiczne występujące w relacji ofiara - sprawca przemocy

Najważniejszymi zjawiskami psychologicznymi, które wspierają relację ofiara i sprawca przemocy są:
•    syndrom wyuczonej bezradności
•    „syndrom sztokholmski”
•    zjawisko „prania mózgu”
•    efekt „psychologicznej pułapki”
 
Wyuczona bezradność

L.E. Walker przeprowadzając badania wśród kobiet będących ofiarami przemocy, zauważyła, że kobiety dużo częściej podejmowały działania mające na celu przerwanie agresji na początku jej wystąpienia. Większość z tych zachowań nie przynosiła efektów. Wówczas można było zaobserwować zaprzestanie przez kobiety podejmowania tych działań. Wystąpiło u nich zjawisko wyuczonej bezradności.

Syndrom ten, który został nazwany przez Martina Seligmana, oznacza zaprzestanie wykonywania jakichkolwiek działań, gdyż dana osoba mocno wierzy w przekonanie, że cokolwiek nie zrobi i tak nie przyniesie to pożądanego efektu.

Rozwija się na bazie doświadczeń z dzieciństwa oraz związków w życiu dorosłym. Czynnikami wysokiego ryzyka rozwoju wyuczonej bezradności są: przemoc fizyczna, gwałt, przymuszenie do nieakceptowanych form współżycia oraz groźby pozbawienia życia.

Skutkiem wyuczonej bezradności są natomiast deficyty w funkcjonowaniu jednostki zarówno w obszarze poznawczym oraz motywacyjnym i emocjonalnym. Ofiara jest przekonana, że nikt nie jest w stanie jej pomóc, a sytuacja w jakiej się znalazła, nie może być pozytywnie rozwiązana. Dlatego też maltretowane osoby pozostają bierne wobec przemocy, nie podejmują działań, aby ją przerwać.

Osoba doznająca przemocy doświadcza braku kontroli nad swoim losem i zaczyna wierzyć, że nie ma wyjścia z obecnej sytuacji, że cokolwiek nie zrobi i tak zawsze znajdzie się powód do zachowań agresywnych sprawcy. W ten sposób zaczyna "uczyć się" znosić przemoc. Stara się wszelkimi sposobami zminimalizować cierpienie jakiego doznaje w związku. Stosuje strategie, które w pewnych okolicznościach mogą zmniejszyć występowanie przemocy, mimo że nie będą zapobiegać jej na dłuższy czas. Często towarzyszą temu przykre stany emocjonalne takie jak: apatia, lęk, depresja, uczucie ciągłego zmęczenia, niekompetencji.

Efekt wyuczonej bezradności jest tym silniejszy im:
•    młodsza jest osoba doznająca przemocy
•    dłużej pozostaje w sytuacji, na której zmianę nie ma wpływu mimo, że stara się ją jakoś kontrolować.
•    osoba doznająca przemocy więcej ma doświadczeń z nieposiadania wpływu na daną sytuacje, niż z posiadania go.
•    ma coraz mniej wiary i nadziei, że ona sama jak również osoby ją otaczające mają wpływ na zmianę jej sytuacji.

 
Efekt „psychologicznej pułapki”

   Jest modelem opartym na teorii dysonansu poznawczego Festingera. Polega on na tym, że ofiara przemocy jest przekonana, że zbyt wiele zainwestowała w stworzenie, a następnie utrzymanie związku, aby go mogła tak łatwo porzucić. Czuje się odpowiedzialna za zaistniałą sytuację i najczęściej sobie przypisuje winę za agresywne zachowania sprawcy. Dąży zatem za wszelką cenę do poprawy relacji poprzez całkowite dostosowanie się do wymagań. Najczęściej nie przynosi to zamierzonego efektu.

  „Syndrom sztokholmski”

Kolejnym mechanizmem podtrzymującym patologiczny związek jest tak zwana „więź traumatyczna” lub „paradoksalna wdzięczność”. Opisuje się ją jako paradoksalną reakcję obronną ofiary przejawiającą się swoistym uwielbieniem sprawcy. Czynnikami ryzyka w rozwoju tego syndromu, zwanego również „syndromem sztokholmskim”, są: realne zagrożenie życia ofiary; całkowita zależność od sprawcy; pozbawienie ofiary kontaktu ze światem zewnętrznym; zachowanie sprawcy nacechowane swego rodzaju uprzejmością. Całkowite podporządkowanie się sprawcy następuje także po zastosowaniu przemocy emocjonalnej, której istotę stanowi „pranie mózgu”.

Zjawisko "prania mózgu”

Zjawisko prania mózgu jest jednym z najsilniej działających mechanizmów przemocy psychicznej.
To systematyczne wpływanie na czyjeś poglądy, postawy i przekonania ma na celu zmianę przekonań, uczuć, potrzeb i postaw, po to, aby osoba manipulowana działała zgodnie z oczekiwaniami osoby manipulującej.
Sprawca tworzy swój własny świat, w który wprowadza maltretowaną osobę, dając jej wyraźnie do zrozumienia, że nie ma stąd ucieczki. Ofiara pozostaje pod jego pełną kontrolą przeżywając poczucie winy, lęk i smutek. Najczęściej używanymi metodami prania mózgu są: izolacja, poniżanie i degradacja, monopolizacja uwagi, groźby i demonstracja wszechmocy oraz sporadyczne okazywanie pobłażliwości.

•    Izolacja - to stopniowe odcinanie osoby doznającej przemocy od kontaktów i relacji z innymi bliskimi ludźmi. Występuje tutaj krytykowanie znajomych i rodziny, wyrażaniem niezadowolenia z tego, że ofiara kontaktuje się z osobami w pracy, umawia się ze znajomymi. Z czasem osoba doznająca przemocy pod wpływem tych nacisków, zrywa wszelkie kontakty z rodziną, przyjaciółmi i znajomymi, odchodzi z pracy i jest zupełnie odcięta od zewnętrznych źródeł wsparcia, zdana wyłącznie na osobę stosującą przemoc.

•    Poniżanie i degradacja - z chwilą, gdy osoba doznająca przemocy przestaje komunikować się z otoczeniem, osoba stosująca przemoc bombarduje ją fałszywymi informacjami na jej temat. Wielokrotnie przypomina o jakimś poniżającym doświadczeniu, poddaje stałej krytyce, często przy innych ludziach, ubliża lub ignoruje. Brak dystansu i opinii z zewnątrz daje większe szanse na to, aby ofiara uwierzyła w słowa sprawcy.

•    Monopolizacja uwagi - polega na tym, że wszystko co robi, myśli i jak się czuje osoba stosująca przemoc ma być punktem odniesienia przy podejmowaniu działań przez osobę doznającą przemocy. Uniemożliwia to jej podjęcie jakichkolwiek działań niezgodnych z zasadą posłuszeństwa. W konsekwencji, osoba doznająca przemocy próbuje przewidzieć działania osoby stosującej przemoc i tym samym się na nie przygotować.

•    Groźby i demonstracja mocy - osoba stosująca przemoc grozi, że pobije osobę doznającą przemocy, wyrządzi krzywdę dzieciom i rodzinie. Zmusza osobę doznająca przemocy do zrobienia tego, co jest dla niej wstydliwe lub upokarzające a potem grozi, że komuś o tym opowie. Ponieważ część gróźb spełnia, osoba doznająca przemocy nie jest w stanie przewidzieć co stanie się naprawdę. Zmusza to do posłuszeństwa wobec żądań osoby stosującej przemoc.

•    Sporadyczne okazywanie pobłażliwości - czasami osoba stosująca przemoc okazuje czułość, kupuje prezenty zaprasza na kolacje do restauracji. Na krótki czas staje się pobłażliwy i zapomina o wymaganiach. Daje to złudną nadzieję osobie doznającej przemocy, że osoba stosująca przemoc może się zmienić. Podobnie jak faza "miodowego miesiąca" takie zachowanie zatrzymuje osobę doznającą przemocy w sytuacji przemocy.

Poza doświadczanym lękiem i strachem o życie swoje i np. dzieci, występuje też poczucie winy. Osłabiona zdolność do obrony wynikająca z nieustannego wyczerpania sprawia, że ofiary przemocy zaczynają wierzyć w obraz świata i siebie samych taki jaki opisuje sprawca. Bezrefleksyjnie przytakują, uważają siebie za głupie, nieporadne i niezdolne do podejmowania wyzwań a co dopiero do odejścia. Towarzyszy im poczucie wyczerpania - ciągłe koncentrowanie się na dostosowywaniu do żądań, bycie w ciągłej gotowości do ewentualnej samoobrony.

Jeżeli myślisz że doświadczasz przemocy, skontaktuj się z psychologiem, psychoterapeutą, interwentem kryzysowym lub odpowiednimi instytucjami zajmującymi się problemem przemocy.

#MechanizmyPsychologiczne, #ZjawiskoWyuczonejBezradności, #EfektPsychologicznejPułapki, #SyndromSztokholmski, #PranieMózgu

Opracowała: mgr Klaudia Radecka
•    www.niebieskalinia.info
•    Grygorczuk A., Dzierżanowski K., Kiluk T. Mechanizmy psychologiczne występujące w relacji ofiara–sprawca przemocy. Psychiatria 2009 6(2): 61-65
•    Rode D. (2010) Psychologiczne uwarunkowania przemocy w rodzinie. Charakterystyka sprawców. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego