Psychologiczne mechanizmy uzależnienia na przykładzie uzależnienia od alkoholu

Istnieją trzy podstawowe mechanizmy uzależnień :

1. Mechanizm nałogowego regulowania uczuć
2. Mechanizm iluzji i zaprzeczania
3. Mechanizm rozproszonego i rozdwojonego „ja”.

Mechanizm nałogowego regulowania emocji
Dla osoby uzależnionej podstawowym źródłem uczuć staje się przedmiot uzależnienia. Powtarzające się przyjemne doświadczenia, które wywołuje alkohol sprawiają, że naturalne sposoby wywoływania u siebie przyjemnych doznań stają się mniej atrakcyjne. Picie alkoholu natomiast jest łatwe i pozwala w prosty sposób zmieniać swój stan emocjonalny. Przykre wydarzenia nie motywują do przemyśleń i do zmiany postępowania, gdyż są przez alkohol sukcesywnie uśmierzane. Pojawiające się po wytrzeźwieniu uczucia: obawa przed utratą ważnych relacji, obawa przed utratą pracy, poczucie winy i wstyd są nie do zniesienia, dlatego osoba uzależniona znów sięga po „znieczulenie” dzięki nowej dawce alkoholu.

Alkohol pozwala poczuć emocjonalną niezależność od otoczenia. Wydarzenia świata zewnętrznego mają coraz mniejszy wpływ na świat wewnętrzny osoby uzależnionej, gdyż reguluje ona swoje uczucia poprzez substancje chemiczną. Zamyka się w swoim świecie, odrywając się od rzeczywistości.

Wszelkie negatywne emocje (poczucie winy, wstyd, strach, osamotnienie) łatwo przekształcają się w głód alkoholowy, objawiający się pragnieniem doznania natychmiastowej ulgi w cierpieniu, ssaniem w żołądku i natrętnymi myślami o piciu. Dominującymi, pozytywnymi emocjami stają się ulga po wypiciu i euforia pod wpływem alkoholu. Relacje z ludźmi stają się powierzchowne, inni ludzie traktowani są instrumentalne.

Nawyk poszukiwania natychmiastowej, doraźnej ulgi zamiast cierpliwego znoszenia negatywnych emocji i rozwiązywania problemów sprawia, że w miarę rozwoju uzależnienia zmniejsza się tolerancja na cierpienie. W rezultacie alkoholik pozbawiony dostępu do alkoholu staje się drażliwy i wybuchowy - błahe niedogodności wywołują w nim silne emocje i nieadekwatne reakcje.

Etapy rozwoju mechanizmu nałogowego regulowania uczuć:

• Odkrycie, że picie alkoholu wywołuje pozytywne emocje.
• Alkohol staje się głównym źródłem przyjemnych doznań.
• Konsekwencje picia prowadzą do doznań nieprzyjemnych (cierpienia).
• Picie alkoholu po to, by złagodzić cierpienie i by doznać doraźnej ulgi.
• Obniżanie odporności na cierpienie i nasilanie patologicznego strachu przed cierpieniem,
• zmniejszanie odporności na monotonię

 
Pierwszy, przyjemny etap jest pułapką, zachęcającą do powtarzania zachowań powodujących przyjemne doznania. Negatywne emocje związane z odległymi konsekwencjami picia nie zachęcają do wyrwania się z pułapki (zaprzestania picia), lecz przeciwnie, do nasilania zachowań, które na początku powodowały pozytywne emocje (czyli do dalszego picia).

Mechanizm iluzji i zaprzeczania
Jest to mechanizm zniekształcający własny wizerunek, a także obraz sytuacji, w jakiej osoba się znajduje. Osoba doświadcza konfliktu między dwoma przeciwstawnymi poglądami - na temat negatywnych i pozytywnych konsekwencji czynności. Przykładowo osoba uzależniona od alkoholu wyobraża sobie życie „pod wpływem” jako atrakcyjne nie dopuszczając do siebie informacji o negatywnych konsekwencjach czynności.

Alkohol osłabia zdolność do racjonalnego myślenia, wzmacnia jednak myślenie magiczno - życzeniowe, które podtrzymuje uzależnienie. Zniekształcone spostrzeganie rzeczywistości dotyczy przede wszystkim rozmiarów picia alkoholu i jego konsekwencji. Powstaje system przekonań, utrudniający dostrzeżenie negatywnych konsekwencji picia alkoholu i powiązania ich z piciem. Zniekształcone myślenie na temat swojego położenia, picia alkoholu, prawdziwych przyczyn pretensji rodziny czy pracodawcy i przyczyn przykrych wydarzeń w życiu alkoholika nie pozwala na wyciągnięcie wniosków i zaprzestanie picia. Alkoholik nie widzi powodów do zaprzestania picia, znajduje natomiast wiele uzasadnień, by pić nadal.

Przejawy mechanizmu iluzji i zaprzeczania:

• proste zaprzeczanie - zaprzeczanie najbardziej oczywistym faktom, mimo, że fałsz tych zaprzeczeń jest widoczny dla każdego
• minimalizowanie - pomniejszanie wagi problemów z alkoholem, pomniejszanie konsekwencji picia, bagatelizowanie znaczenia niewłaściwych zachowań po alkoholu
• obwinianie - obarczanie innych odpowiedzialnością za własne picie - żony, dzieci, pracodawcy, kolegów, ustroju
• racjonalizowanie - znajdowanie pozornie racjonalnych uzasadnień dla swojego picia
• intelektualizowanie - mówienie o piciu jako o abstrakcyjnym problemie innych ludzi, alkoholik może nawet mówić rzeczy słuszne, ale bez odnoszenia tego co mówi, do siebie
• odwracanie uwagi - zmiana tematu rozmowy, w celu uniknięcia nieprzyjemnych kwestii związanych z piciem alkoholu
• fantazjowanie - nierealne wyobrażenia na temat picia
• koloryzowanie wspomnień - wspominanie przyjemnych aspektów picia, pomijając przykre zdarzenia i konsekwencje
• marzeniowe planowanie - tworzenie naiwnych, nierealistycznych wizji swojej przyszłości w oderwaniu od realnych możliwości

Nałogowe zasady myślenia o sobie i świecie:

• „to nie ja” - alkoholik zaprzecza swojej odpowiedzialności za to, co go spotkało;
• „to nie dlatego” - alkoholik zaprzecza prawdziwym przyczynom przykrych wydarzeń i ich związkom z piciem alkoholu;
• „to nie tak było” - alkoholik zaprzecza niewygodnym faktom;
• „tym razem na pewno się uda” - alkoholik powtarza nieskuteczne zachowania, wykazując nierealistyczny optymizm;
• „od jutra będzie zupełnie inaczej” - wierzy w magiczną poprawę sytuacji, bez podejmowania jakichkolwiek działań;
• „oni są do mnie uprzedzeni” - alkoholik obwinia innych za ich negatywną postawę wobec niego;
• „niewygodne fakty znikają, gdy się o nich nie myśli” - alkoholik stara się zapomnieć o problemach, zamiast je rozwiązywać;
• „wystarczy mocno chcieć, by to mieć” - alkoholik koncentruje się na chceniu, ale nie na działaniu;
• „jakoś to będzie” - alkoholik stara się przeczekać trudne sytuacje, nie próbując sam na nie wpływać;
• „co się stało, to się nie odstanie” - alkoholik nie naprawia szkód, nie przeprasza, oczekuje, że inni zapomną jego niewłaściwe postępowanie.

Mechanizm rozproszenia Ja (dezintegracji Ja)
Jest to mechanizm mocno związany z dwoma poprzednimi.
Patologiczne zmiany dokonujące się pod wpływem przewlekłego nadużywania alkoholu prowadzą do zmian funkcjonowania całej osobowości. Wpływają także w istotny sposób na treść i organizację systemu Ja osoby uzależnionej.
Zjawiska związane z piciem alkoholu, które mogą mieć wpływ na funkcjonowanie Ja:

• głęboka zmiana stanu świadomości i tożsamości

Osoba pijąca alkohol do nieprzytomności lub jej granic doświadcza rozproszenia granic własnego Ja – staje się ono mniej wyraźne. Im częstsze doświadczanie takich stanów, tym mniejsza stabilność i zwartość systemu Ja.

• zachowania wywołujące negatywne reakcje otoczenia (kary moralne i obyczajowe)

Podczas nietrzeźwości częściej mają miejsce sytuacje, w których ludzie naruszają reguły postępowania społecznego (mogą być poddawani przez to negatywnym ocenom i karom oraz wrogiemu nastawieniu) wówczas w okresach trzeźwości kształtuje się w nich negatywna wizja własnej osoby. Pojawiają się uczucia takie jak poczucie winy, poniżenia. Bardzo trudno jest wytrzymać te trudne uczucia, co za tym idzie - przekształcają się one w pragnienia alkoholowe. Kolejne upicie się powoduje zmianę myślenia o sobie - pozytywne myślenie na swój temat, pojawiają się uczucia mocy, sprawności, powodzenia, optymistycznych perspektyw. To skrajnie różne myślenie o sobie utrwala się z czasem. Dochodzi do rozszczepienia między biegunami skrajnie negatywnej wizji złego Ja a iluzorycznie pozytywnej i sprawczej wizji Ja.

• unikanie odpowiedzialności

Bycie pod wpływem substancji wiąże się z utratą zdolności podejmowania decyzji na temat własnego postępowania (regulowania i kontrolowania własnego postępowania). Powtarzające się negatywne konsekwencje picia wymagają zmierzenia się z odpowiedzialnością za własne postępowanie. Alkohol szybko uwalnia od poczucia odpowiedzialności i uczy przypisywania jej innym ludziom i okolicznościom zewnętrznym. Unikanie odpowiedzialności wiąże się z zaprzeczaniem faktom własnego udziału i wpływu na własne czyny oraz na negatywne sytuacje z nimi związane.

• uzyskiwanie iluzorycznego poczucia mocy i kontroli

Alkoholik z jednej strony ma doświadczenia fascynacji oraz przekraczania granic możliwości, a z drugiej doświadczenia bezsilności, załamania i zniewolenia. Dochodzi wówczas do rozszczepienia Ja, w zakresie iluzji mocy, dochodzi do próby przekształcenia zła w dobro lub bezsilności w moc. Alkoholik nie mogąc zaspokoić swej ambicji osiągniecia pozycji na biegunie pozytywnym, sięga po pozycje na biegunie negatywnym i próbuje określić to położenie w kategoriach pozytywnych np. "jestem mistrzem świata w upadaniu na dno". Większość prowadzonych przez osobę uzależnioną zmagań o utrzymanie poczucia własnej wartości i mocy rozgrywa się w świecie iluzji i magicznych wyobrażeń na temat własnego ja. Tylko jedna sfera jest realna - to walka o utrzymywanie kontroli (kontroli nad skutkami picia). Zwycięstwo oznaczałoby korzystanie z pożądanych efektów picia, ale i potwierdzenie własnej mocy i wartości. Wygranie takiej walki jest niemożliwe, ale osoby uzależnione dalej żyją nadzieją, że tak będzie.

Zawartość treściowa struktury Ja stanowi podstawę tożsamości osobistej, towarzyszy temu procesowi wzrost dezorientacji w tak fundamentalnej sprawie, jaką jest odpowiedź na pytanie: "Kim jestem?".
Zdezintegrowany system Ja przestaje pełnić funkcje ośrodka konsekwentnie sterującego postepowaniem, ponieważ jest rozdzierany przeciwstawnymi potrzebami i impulsami.

Jeżeli podejrzewasz, że Ty lub bliska Ci osoba zmagacie się z uzależnieniem rozważ konsultację ze specjalistą.


#MechanizmyUzależnienia, #MechanizmNałogowegoRegulowaniaEmocji, #MechanizmIluzjiIZaprzeczenia, #MechanizmDezintegracjiJa

Jędrzejko, M. (2009). Współczesne teorie i praktyka profilaktyki uzależnień chemicznych i niechemicznych. Warszawa: Wydawnictwo Aspra. 
Grzegorzewska, I., Cierpiałkowska, L. (2018). Uzależnienia behawioralne. Wydawnictwo Naukowe PWN. 
Modrzyński, R. (2019). Zaburzenia związane z używaniem alkoholu – propozycje zmian w klasyfikacji icd-11. Polskie Forum Psychologiczne, 24(3), s. 324-333. 
Grisel, J. (2020). Nigdy dość. Mózg a uzależnienia. Wydawnictwo Rebis.
https://zpe.gov.pl/a/uzaleznienia/Do63k2pYq
Cierpiałkowska L (2010).; Szkodliwe używanie i uzależnienie od alkoholu (rozdział 2); w: Cierpaiłkowska L., Ziarko M.; Psychologia uzależnień- alkoholizm; Warszawa: WSiP; s. 60-112
Cierpiałkowska, L. (2000). Alkoholizm, przyczyny, leczenie. Profilaktyka, Media i rodzina, Poznań.
Habrat B., Zaburzenia spowodowane używaniem substancji psychoaktywnych (rozdział 11), w: Bilikiewicz (2011), Psychiatria. Podręcznik dla studentów medycyny. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa
Carson, R. C., Butcher, J. N., & Mineka, S. (2003). Psychologia zaburzeń. G. W. Psychologiczne (Ed.). Gdańskie Wydaw. Psychologiczne.
Mellibruda J., Sobolewska- Mellibruda M.; Koncepcje mechanizmów uzależnienia; w: Integracyjna psychoterapia uzależnień : teoria i praktyka; Warszawa : Instytut Psychologii Zdrowia. Polskie Towarzystwo Psychologiczne, 2006; s. 67-143